دیدگاه منتقدین

/به او قول بده/

امیرحسین کامیار – چاپ شده در مجله‌ی کرگدن شماره یکصد و سی هفت.

چند وقتی هست که می‌دانم از مرگ می‌ترسم. اولش دقیق و درست آگاه نبودم که کدام وجه مواجهه با مرگ بیشتر هراسانم می‌کند اما حالا به گمانم تا حدی فهمیده‌ام. توهمی در انسان جاری است که فریبش می‌دهد، مخدری که نشئه‌اش می‌کند، باوری که خاطرنشان می‌سازد ما می‌توانیم بر زندگی خویش کنترل داشته باشیم. مرگ بر باد دهنده این توهم است. مرگ تمام پنداره‌های ما درباره زندگی را درو می‌کند بی‌آنکه نظر ما را بپرسد و مجالی دهد تا امر ناتمامی را تمام کنیم، حرف ناگفته‌ای را به زبان بیاوریم یا آن‌که دوستش می‌داریم را برای آخرین دیدار به بالین خویش فراخوانیم. مرگ مستبد، تراژیک و مبهم است. تحمل این ناپایداری، تحمل این ناتوانی، چنان جان آدمی را می‌فرساید که به هزار دستاویز متوسل می‌شود بلکه بتواند دوباره بپندارد مالک و صاحب زندگی خویش است.

من بیم‌زده بودم و برای علاج ترسم به سراغ همان کاری رفتم که از کودکی به وقت ناتوانی و هراس پناهگاه من بود: خواندن، خواندن و باز هم خواندن. من نمی‌خواندم تا بدانم، می‌خواندم تا نترسم. انگار جلد هر کتابی دروازه‌ای بود که می‌شد از آن گذشت و به دنیای کلمات پنهان پشت آن جلد پناه برد تا از آزار زندگی در امان ماند. گمان می‌کردم این سنگر شاید برابر گزند مرگ نیز پناهم دهد پس هر آن‌چیزی که می‌توانستم درباره مرگ پیدا کنم را خواندم. شبیه مسابقه‌ای بود میان من و مرگ، او با داس خون‌آلودش ایستاده بر فراز ارابه‌ای بسته به اسبان سیاه می‌تاخت و من از میان کلمات کتاب‌ها راه می‌جستم بلکه به واسطه شناخت ماهیت مرگ، مجال پیروزی پیدا کنم. بیهودگی این ماجرا و عاقبت آن مسابقه البته که از ابتدا واضح بود منتها آدم نمی‌خواهد بپذیرد، نمی‌تواند که بپذیرد. «ادراک یک اندوه» در چنین احوالی به دستم رسید، تصادفی، بی‌آنکه اصلا از وجود چنین کتابی مطلع باشم. دوستی محبت کرد و کتاب را به من هدیه داد و من ناگهان دیدم آدم نام‌آشنای دیگری هم روزی گرفتار همین زمینی بوده که حالا در کار بلعیدن من است.

«سی.اس.لوئیس» برای من نامی آشنا بود، در نوجوانی «ماجراهای نارنیا» را به قلم او خوانده بودم و می‌دانستم در حوزه ادبیات فانتزی یکی از غول‌هاست اما نمی‌دانستم که جستارنویس درخشانی نیز هست. کتاب با همان چند جمله آغازین مرا با خودش برد: “هرگز کسی به من نگفته بود که اندوه شبیه ترس است، نمی‌ترسم ولی احساسی که دارم شباهت زیادی به ترس دارد”. این چند کلمه را «لوئیس» وقتی نوشته که عزادار مرگ زنی بود که دوستش می‌داشت. زنی که ما دوستش داریم نباید هرگز بمیرد، مردنش شبیه این است که یک روز صبح بیدار شوی و خورشید طلوع نکند؛ بدتر آنکه در این کسوف ابدی تو هم مقصر باشی. بخشی از مرد بودن بنا به تجربه‌ای تکاملی و هزاران ساله با محافظت از زنی که دوستش داری تعریف می‌شود. معنایش این نیست که زنان خودشان نمی‌توانند از خودشان مراقبت کنند، برای قرنها و قرنها آنها نه فقط از خودشان، فرزندانشان یا مردهایی که دوست‌شان داشتند که در واقع از درخت زندگی مراقبت کرده‌اند؛ پس اینکه یک زن به مردی اجازه دهد تا از او محافظت کند در واقع شکلی از لطف و هم‌جنس مرحمت است، جبرانی برای عشق عمیقی که در دل آنان وجود دارد و ما بی حضور زنان قابلیت درکش را به دشواری خواهیم داشت. ما با محافظت از زنی که دوستش می‌داریم درون‌مان احساس شایستگی می‌کنیم، گویی این بهایی است که با طیب خاطر می‌پردازیم تا شایسته عشقی باشیم که فقط یک زن می‌تواند وارد زندگی‌مان کند. و چه پیش میاید اگر در این مراقبت و محافظت شکست بخوریم؟ چه بر سرمان میاید وقتی مرگ، معشوقمان را از ما می‌رباید بی‌آنکه کاری از دست‌مان بربیاید؟

«ادراک یک اندوه» در ابتدا روایتی از همین احوال است. مرد نویسنده زن را که در کتاب «اچ» می‌نامدش بسیار دوست داشته و حالا او را به مرگ باخته است، در دلش اندوه دارد و ترس، خشم دارد و بغض. نه فقط خوشبختی او که ایمانش نیز به چالش کشیده شده است: “در این اثنی خداوند کجاست؟”. مردِ مغلوبِ مرگ، می‌پندارد که خداوند او را به سان مسیح بر فراز صلیب رها کرده است- “پدر پدر چرا مرا رها کرده‌ای؟”- پس با آزردگی به ایمانش نگاه می‌کند: “به من می‌گویند نگران نباش او اکنون در دستان خداوند است اما اچ وقتی زنده بود هم در دستهای خدا حضور داشت و من دیدم که آن دستان با او چه کردند”. حالا تلخی مرگ، عذاب فقدان، رنجوری شکست با این به چالش کشیده شدن ایمان دوچندان دردناکند. وقتی زمین از پذیرفتن آدمی سرباز می‌زند فقط نگاه به آسمان است که مجال می‌دهد خیالِ آسودگی در ذهن خویش بپرورانیم. به همین دلیل نومیدی از آسمان، طغیان برابر آنچه که ایمانت را شکل می‌داد، سطحی مهیب از آشفتگی پدید میاورد، چیزی بیرون از قابلیت تحمل انسان. «سی.اس.لوئیس» هم‌زمان با مرگ در زمین و آسمان دست به گریبان است و کتاب شرح تلاش ذهنی او است برای نگهداری از ایمان خویش، برای درکِ تا سرحد امکانِ امر غیر قابل درک.

در نخستین داستان از مجموعه «نارنیا»، ساحره‌ای شرور، زمستانی ابدی را بر سرزمین و مردمان تحمیل کرده و تنها ظهور اصلان، این شیر منجی و تن دادن داوطلبانه او به قربانی شدن زمینه‌ساز رستگاری نارنیا است. به گمانم «ادراک یک اندوه» جستاری درباره مواجهه شخص نویسنده با زمستان ترسناک زندگیش است، وقتی زندگی سخت تهی و قلب آدمی در آستانه انجماد است. پسرخوانده «سی.اس.لوئیس» درباره این کتاب نوشته:” نتیجه‌ای است شورانگیز از مقابله مردی قدرتمند با رنج و بررسی این درد تا بفهمد ما چگونه می‌توانیم زندگی‌ای را ادامه دهیم که در آن رنج و اندوه از دست دادن عزیزان‌مان اجتناب‌ناپذیر است”. «لوئیس» در کتاب درباره تلاش ذهنیش برای مومن ماندن به زندگی و حفظ ایمان خویش می‌نویسد اما راستش این بخش از نوشته‌های او چندان مرا تحت تاثیر قرار نداد. می‌دیدم که دارد برای ناممکن می‌کوشد: یافتن توجیهی عقلانی برای منصفانه بودن مرگ؛ همان که فردوسی قرنها پیشتر درباره‌اش سروده بود:” اگر مرگ داد است پس بیداد چیست؟”. گمانم آنچه به مرد کمک کرد تا دوام بیاورد نه صرفا نوشتن یا آن تلاشهای ذهنی، که چیز دیگری بود. جایی از کتاب تعریف می‌کند که برابر وسوسه مراجعه به تفکرات و انجمن‌های احضار روح به سختی مقاومت می‌کند و دلیلش این است: “من به اچ قول داده بودم”. آن چیزی که در نهایت عبور او را از آن سوگِ سوزان ممکن می‌کند هنوز و همچنان عشق است، یعنی قولی که به معشوق رفته‌اش داده است. بدانیم یا نه عشق ما را وامی‌دارد تا به واسطه دیگری یعنی آنکه دوستش می‌داریم به زندگی قول زیستن بدهیم و مرد نویسنده هم به همین واسطه سرانجام از زمستان می‌گذرد و ایمانش را به زندگی و خداوندگار زندگی بازمی‌یابد.

پاسخ هراس من از مرگ شاید در همین چند کلمه ساده نهفته باشد: کسی یا چیزی را بیاب، آن را با تمام قلبت دوست بدار و به او قول بده. مابقی حرفها گمانم گزافه‌گویی‌هایی است که به کار زندگان دور از مرگ می‌آید نه چشم در چشم شدگان با نیستی.

/////